یادداشتهای یک سردبیر، یادداشت اول: تقلب ناشیانه

به نام خداوند جان و خرد
با سلام و احترام به خوانندگان گرامی
همین چند روز پیش بود که به عنوان سردبیر نشریه (1) نامه ای الکترونیکی دریافت کردم با عنوان "(تقلب) Plagiarism"، ارسال کننده این نامه تنها نام خود را ذکر کرده بود بدون هیچ پیغامی تنها با یک پیوست که حاوی یک مقاله بود. پس از آنکه فایل مقاله را باز کردم تشخیص دادم مقاله متعلق به نشریه ای است که سردبیر آن هستم یعنی Iranian Journal of Electrical and Computer Engineering، یک لحظه گمان کردم نکند منظور فرستنده نامه الکترونیکی آن است که مقاله انتشار یافته علی رغم داوری دقیق و بین المللی آن خدای ناکرده تقلبی و رونویسی شده از مقاله دیگری است، اما خیلی زود با دیدن جعلی بودن نام مولف که نام و نام خانوادگی خود را زیر عنوان مقاله با حروف انگلیسی و با تیتر .Dr به صورت ناشیانه چسبانده بود و حذف نشانی مولف (اموری که در این نشریه مرسوم نیست) مرا از چنین کابوسی رهایی بخشید. هر چند که هیچ گاه احتمال وقوع چنین موردی را برای هیچ نشریه ای نمی توان رد کرد. به یادم دارم چند سال پیش در یکی از مجلات IEEE مقاله ای که بخشهای عمده ای از متن آن از مقاله دیگری رونویسی ماهرانه شده بود انتشار یافت، البته این موضوع در مدت کوتاهی فاش گردید و بخش قابل ملاحظه ای از یکی از شماره های بعدی آن مجله به توضیح و عذرخواهی و آسیب شناسی موضوع اختصاص یافته بود.بگذریم، بلافاصله به ذهنم خطور کرد که شاید فردی از سر اضطرار و از ترس اخراج از دانشگاه یا نظایر آن دست به چنین عمل ناپسندی زده است و یا آن که شاید شخصی خواسته است حساسیت مدیریت نشریه را در مواجهه با چنین امری بسنجد. به سرعت دست به کار شدم و با جستجو در اینترنت با بهره گیری از نام مولف جعلی تحقیق در این زمینه را آغاز کردم. اما دریافتم که موضوع غیر از احتمالات پیش گفته است. نشانی سایت این فرد (حقیقی یا مجازی) را یافتم و به آن رجوع کردم. بیش از چند دقیقه طول نکشید که حیرتم لحظه به لحظه افزون گردید. بی اختیار یاد حکایت شخصی افتادم که برای نخستین بار دست به جعل اسکناس زده بود و در زمان خرج کردن نخستین اسکناس جعلی گیر افتاده بود. وقتی با کمال حیرت از پلیس پرسیده بود چطور به این سرعت او را شناسایی و بازداشت کرده اند؟ جواب شنیده بود او اولین فردی است که اسکناس سیصد تومانی جعل کرده است.
گفتم این فرد حقیقی یا مجازی زیرا واقعاً نمی دانم با توصیفی که خواهم نمود آیا چنین فردی با هویت واقعی وجود دارد و یا آنکه احتمالاً همانند همان مقاله سر هم بندی شده ای که دانشجویان ایرانی آماده کرده بودند و برای یکی از مجلات علمی خارجی فرستاده بودند و پذیرفته شده بود، این بار نیز افرادی برای سنجش حساسیت مسئولان و جامعه علمی به چنین اقدامی دست به این زده اند. برای روشن شدن موضوع اجازه دهید بیشتر توضیح دهم و موقتاً فرض کنیم چنین فردی با چنین هویتی واقعی است. در سایت برخی مشخصات برشمرده شده برای ایشان به بیان خودشان از این قرار است: دانش آموخته "کارشناسی مهندسی برق قدرت" و "کارشناسی ارشد مهندسی برق کنترل" از یک دانشگاه (2) بسیار معتبر دولتی و "دکتری از یک دانشگاه بین المللی خارجی"، و عضو "هیئت علمی یک دانشگاه غیر دولتی"، مدرس چند "دانشگاه نظامی و دولتی"، عضو "انجمن مهندسین برق و الکترونیک ایران و آمریکا (3)" و "انجمن مهندسین مکانیک ایران و آمریکا"، عضو "فرهنگستان علوم ایران". در این سایت او نویسنده بیش از پانزده کتاب و یکصد مقاله معرفی شده است. البته ماجرا هنوز ادامه دارد، در دنباله مطالب ایشان نه تنها به عنوان استاد نمونه کشور در دوسال متوالی طی دهه هشتاد و برنده جایزه خوارزمی معرفی گردیده بلکه از سوابق مطالعاتی و کاری ایشان فعالیت بر روی سیستم های قدرت و مخابراتی ماهواره و همکاری با یک شرکت کانادایی و سازمان فضایی روسیه و همکار معاون تحقیقات این سازمان و ناظر ارشد پروژه های عمرانی یکی از سازمانهای مهم تخصصی ایران ذکر شده است. حتی تاکید شده وی دارای فعالیت شایان توجه در ساخت "موتور نمونه ملی" و راهنمایی متخصصین کشور در راه رسیدن به خودکفایی است.
ممکن است خواننده این یادداشت بپرسد که در کشوری که سوابق نشان می دهد افراد نخبه و با استعداد زیادی در طول تاریخ وجود داشته اند که دارای مشخصاتی بسیار برتر از آنچه ذکر شد بوده اند، چرا باید از آنکه فردی (که در سایت اینترنتی عکس جوانی از او ارائه شده است) دارای این مشخصات باشد تعجب کرد؟ حقیقت را بخواهید در ضمیر ناخودآگاه اینجانب نیز با دید نخست و با خواندن این مشخصات شاید باید انگیزه تحسین بوجود می آمد، اما با سابقه ای که برشمردم و توضیحاتی که ارائه خواهد شد چندان خوش گمان نبودم. در مراجعه به صفحه حاوی توضیحات مقالات انگلیسی، از این فرد 8 مقاله به عنوان مولف ذکر شده است که فایل آنها قابل دریافت توسط مراجعه کننده به سایت است. مضحک آن که تمام این مقالات در یک نشریه تخصصی آن هم نشریه "Iranian Journal of Electrical and Computer Engineering" یعنی همان نشریه ای که بنده افتخار سردبیری آن رادارم انتشار یافته است، عجیب تر آن که تمام این مقالات که در حوزه های رمزنگاری، فشارقوی، الکترونیک قدرت، پردازش تصویر، سیستم های قدرت و در نهایت الکترومغناطیس ارائه شده اند، همگی در یک شماره از این نشریه انتشار یافته اند، جل الخالق! جالب است بدانید تقلب مذکور آن چنان که ذکر شد چنان ناشیانه انجام شده (و یا وانمود شده اگر این هویت مجازی باشد) که حتی نام مولفان اصلی مقالات که در سرصفحات فرد نشریه آورده شده تغییر داده نشده است! مضحک تر آن که در ذیل صفحات این سایت اینترنتی عبارت "کلیه حقوق مقالات این وب سایت متعلق به وزارت علوم و تحقیقات و فن آوری بوده و هرگونه دخل و تصرف بدون اجازه مالک آن پیگرد قانونی دارد." خودنمایی می کند. این موضوع که چنین تقلبهایی با چه اهداف و مقاصدی انجام شده است و بخصوص آسیب شناسی مرتبط با آن چه اهمیتی دارد و از چه حوزه هایی تاثیر می پذیرد قابل ارزیابی می باشد اما بهر حال خارج از حوصله و هدف این یادداشت است. اما این سئوال باقی است که بالاخره کدام مرجع یا ناظر رسمی یا غیر رسمی در کشور باید بر چنین ناهنجاریهایی که می تواند مقدمه ارتکاب اعمال ناپسند و یا حتی جرمهای سنگین شود نظارت کند و یا به مقابله با آن بپردازد؟
برای آنکه حتی از سوی خوش بین ترین افراد هم شک و گمانی راجع به صحت این مطالب باقی نماند، نشانی اینترنتی این سایت را در اختیار مسئولان سایت "استادان علیه تقلب" گذارده ام. البته غرض اصلی از عرضه مطالب یاد شده مچ گیری یا بازگویی داستان نیست، بلکه هدف آن است که نشان داده شود حوزه تقلب ناشیانه در حیطه اخلاق حرفه ای تا چه میزان می تواند گسترده باشد. اما در عمل در بیشتر موارد به ویژه در حوزه مقالات ارسالی به نشریات یا همایشهای تخصصی این نوع تقلب به صورت ارائه مقالات انتشار یافته، در حال انتشار یا انتشار نیافته دیگران با نام نویسنده جاعل است. البته اگر نویسنده جعلی کمی هوشمندی به خرج دهد با پس و پیش کردن و یا انجام تغییرات کوچکی عنوان مقاله را نیز تا حدی تغییر می دهد آن گاه شناسایی تقلب کمی دشوارتر می گردد، که اینجانب خود به دفعات با چنین مواردی از سوی معدود افراد ایرانی و غیر ایرانی مواجه بوده ام.
باید توجه داشت که این نوع مقالات تقلبی با مولفان جعلی اغلب برای نشریات تخصصی ارسال می شود که از دید جاعل دارای اعتبار علمی متوسط یا پایین در حوزه علمی ذیربط هستند و یا آنکه فرایند داوری آنها چندان دقیق نیست. زیرا گمان دارند به دلیل این شرایط شناسایی تقلب احتمال کمی دارد. البته این احتمال هم وجود دارد که جاعلان تصور نمایند به دلایل مختلف داوران احتمالی مقاله دسترسی چندانی به منابع علمی مورد استفاده در تقلب حداقل به صورت برخط (on-line) ندارند و چندان در این زمینه کنکاش نخواهند کرد. البته وجود احتمال اخیر نزد متقلبانی انتظار می رود که نه از سر ناشیگری صرف بلکه به دلیل شتابزدگی یا سهل انگاری در این عمل ناپسند به تقلب ناشیانه مبادرت می نمایند. شایان ذکر است که حوزه مشاهده این تقلبها نه تنها در مقالات ارسالی به نشریات و همایشهای تخصصی بلکه در ارائه شرح حال علمی برای استخدام و یا موارد دیگر نیز ممکن است مشاهده گردد.

برای آن که به مصداق امر به معروف و نهی از منکر به صورت واقعی در این حوزه از اخلاق حرفه ای عمل کرده باشیم در این مورد و سایر مواردی که در یادداشتهای بعدی تقدیم خواهد شد حسب مورد نکاتی را یادآور می شوم. بهر حال بدون شک نمی توان شیوه ای را برشمرد که بطور قطع و یقین موجب شناسایی این نوع تقلب شود، اما ساده ترین و نخستین روش جستجوی عنوان کامل مقاله و یا کلمات اصلی آن در موتورهای جستجوی قوی در شبکه اینترنت است. تجربه شخصی اینجانب آن است که اغلب با استفاده از موتور جستجوی Google یا نظایر آن بسیاری از تقلبهای ناشیانه در حوزه مقالات تخصصی را می توان شناسایی نمود. البته روشهای مکملی نیز وجود دارد که اجازه فرمایید در یادداشتهای آتی به هنگام بحث در مورد شیوه های پیچیده تر تقلب به بیان آنها بپردازم.
به امید حق

پانویس ها:

1- نشریه مهندسی برق و مهندسی کامپیوتر ایران

2 - برای پیشگیری از هر گونه سوء تفاهم و بحثهای بی نتیجه بعدی نام دانشگاه ها به عمد در این یادداشت حذف شده است.

3- بعید می دانم چنین انجمنهایی اصلاً وجود خارجی داشته باشند.