یادداشتهای یک سردبیر، یادداشت هشتم: مقاله تقلبی، کنفرانس تقلبی و مجله تقلبی

به نام خداوند جان و خرد

با سلام و احترام به خوانندگان گرامی

این یادداشت به بیان تقلبهای سه گانه ای می پردازد که شاید کمتر برای خوانندگان آشنا باشد. گاهی مواقع گزارش می شود که فرد یا افرادی برای موجه و علمی نشان دادن نتایج کار خود از مقالات جعلی و تقلبی به عنوان مرجع یا دستاورد فعالیت نام می برند که یا اصلاً وجود خارجی ندارند (حداقل با نشانی یا نمایه ارائه شده برای آنها). ممکن است به چنین مراجعی در گزارش تخصصی یا علمی یک پروژه، فرم پیشنهاد یک پروژه، یک مقاله کنفرانس یا نشریه، شرح حال علمی فرد یا نظایر آن اشاره شده باشد. بهر حال هدف فریب مخاطب برای توجیه او و دستیابی به هدف مورد نظر فرد متقلب است.

مثال ساده ای را در نظر بگیرید که به عنوان داور مقاله ای را داوری می کنید. اگر در فهرست مراجع نام مولف مقاله را در چند مورد به ویژه در مورد مراجع اصلی ببینید و به صحت ان شک نکنید قاعدتاً ادعاهای تخصصی فرد در مقاله را ساده تر قبول می نمایید و چنانچه کلیت مطالب به لحاظ ظاهری مناسب جلوه کند، احتمالاً پیشنهاد پذیرش مقاله را می نمایید. حال ممکن است اساساً آن مرجع یا مراجع ذکر شده با نام مولف وجود خارجی نداشته باشند و یا آنکه فرد متقلب با کمی دستکاری در عنوان مقاله اصلی آن را با نام خود به عنوان مرجع معرفی کرده باشد. بدیهی است که پس از پذیرش مقاله این امکان برای او وجود خواهد داشت که در ویراست نهایی مقاله مراجع را تغییر دهد مراجع غیر واقعی را حذف و مراجع اصلی را جایگزین نماید. معمولاً چنین مواردی کمتر توسط کمیته علمی/سر دبیر یا مدیر اجرایی کنترل می شوند.

یا آنکه در مثالی دیگر ممکن است فرد یا افرادی برای قابل پذیرش نشان دادن نتایج یک پروژه تحقیقاتی در ارائه گزارش پروژه عناوین مقالات اختراعی (Invented Papers) ظاهراً انتشار یافته ای اما غیر واقعی را به عنوان دستاورد پژوهش عرضه نماید. حتی امکان دارد متن آنها را نیز به صورت جعلی آماده سازی کرده و ارائه دهند. از آنجا که با عنایت به برخی نظرات خوانندگان محترم در مورد نوشتارهای قبلی از سلسله "یادداشتهای یک سردبیر"(1) ممکن است این موارد غیر واقعی یا حداقل انتزاعی به نظر آید. ایشان را به مطالعه مطلبی در مورد چنین تقلبی در پروژه تحقیقاتی پژوهشگران یک دانشگاه آلمانی که اخیراً در مجله اشپیگل انعکاس یافته بود به نقل از وبلاگ پروفسور Debora Weber-Wulff با عنوان Invented Publications دعوت می کنم. وبلاگ ایشان با عنوان Copy, Shake, and Paste مطالب ارزشمندی را در زمینه تقلب در اختیار عموم قرار می دهد و در مورد نمونه های واقعی مورد اشاره دراین نوشتار نیز از مثالهای موجود در این وبلاگ استفاده شده است.

موضوع کنفرانس تقلبی هم خود دارای انواعی است. نخستین نوع که ارتباط کمتری با سلسله یادداشتهای یک سردبیر دارد تنها پوششی برای کلاهبرداری رایانه ای است. در این روش افرادی با راه اندازی سایت اینترنتی به ظاهر موجه و انتخاب عنوان کنفرانسی نسبتاً پر طمطراق و گسترده به لحاظ پوشش حوزه های تخصصی اما ناشناخته فراخوان مقاله اعلام کرده و عموماً از طریق پست الکترونیکی به ظاهر اطلاع رسانی می کنند، بعد هم ظاهراً مقالات را دریافت کرده به سادگی مورد پذیرش قرار داده و برای قطعی کردن پذیرش ثبت نام کرده، حتی پول رزرو هتل و تور گردشگری را دریافت می کنند. البته مدتی می گذرد که مخاطبان اصل مطلب را دریافته و متوجه کلاهبرداری شوند.

نوع دوم کنفرانس تقلبی را نمی توان کلاهبرداری دانست بلکه بیشتر نوعی کسب و کار است. در این حالت نیز کنفرانسی با عنوانی دهان پر کن و گسترده به لحاظ پوشش حوزه های تخصصی اما کم ارزش برپا می شود، مراحل دریافت مقاله و پذیرش ساده و ثبت نام و دریافت پول انجام می شود. برای آنها اصولاً حضور افراد و ارائه حضوری مقاله در کنفرانس اساساً مطرح نیست (حتی این موضوع را به اطلاع افراد می رسانند) و آمادگی دارند تنها با دریافت وجه ثبت نام مقاله را در مجموعه مقالات به صورت چاپ شده بر روی کاغذ و/یا الکترونیکی انتشار دهند. برای افراد شرکت کننده در محل کنفرانس نیز تمام مراسم یک کنفرانس واقعی اما در واقع کم ارزش از بعد علمی برگزار می شود. مورد اخیر را حتی در زمینه انتشار کتب علمی حاوی مقالات بلند مرتبط با یک حوزه تخصصی نیز مشاهده کرده ام.

نوع سوم نیز به کنفرانسهای تقلبی اشاره دارد که فرد متقلب در بیان شرح حال علمی و سوابق تخصصی خود را به عنوان عضو کمیته علمی و/یا داور و حتی برگزیده آن اعلام نماید. البته چنین ادعاهای کذبی ممکن است در مورد کنفرانسهای معتبر نیز از سوی افراد متقلب بیان شود. بهر حال قصد ندارم دامنه بحث را با برخی موارد نظیر عناوین برگزیده مرد علمی سال ... و عضو آکادمی علوم ... و نظایر آن از انجمنهای یا آکادمی های با عناوین ظاهراً چشمگیر اما به لحاظ اعتبار علمی کم ارزش (در واقع بی ارزش) که با ارسال شرح حال علمی و پرداخت پشیزی پول می توان آن را بدست آورد گسترده تر نمایم.

بحث نهایی این نوشتار در مورد مجله تقلبی است. منظور نگارنده در این مبحث صرفاً آن نیست که فردی نسخه مقاله تقلبی خود در یک مجله که جعلی که وجود خارجی ندارد را ارائه دهد یا از آن به عنوان یک مرجع نام ببرد، یا خود را به عنوان عضو کمیته علمی یا داور آن معرفی نماید، چنین تقلبی حتی اگر رخ هم دهد بسیار ناشیانه است. بلکه بحث اصلی در مورد مجلات واقعی ظاهراً علمی سطح بالایی است که فرایند داوری تخصصی نیز دارند، اما این فرایند خود تقلبی است. مثلاً مقالات کم ارزشی را با گرفتن مبالغی از مولفان انتشار می دهند که غالباً از آنها با عنوان نشریات کم ارزش یاد می شود و در سایتهای مختلفی نظیر همین وبلاگ "استادان علیه تقلب" عناوین برخی از آنها ذکر شده است.

حتی ممکن است چنین مجلاتی از سوی ناشران بسیار معتبری انتشار یابند، موضوع رسوایی اخیر شش مجله ظاهراً علمی و بسیار معتبر که با حمایت مالی شرکت دارویی Merck توسط یکی از زیرمجموعه های انتشاراتی معروف Elsevier منتشر می گردید و در برخی مقالات توجیه گر تحقیقات علمی و دارویی این شرکت بود در سطح بین المللی توسط مجله The Scientist و سایت bioethics.net مطرح گردید و موجب بحثهای فراوانی گردید. به گونه ای که انتشاراتی Elsevier ناگزیر به اعتراف نسبت به این موضوع و عذرخواهی در این زمینه شد. علاقه مندان به مطالعه این مورد نیز می توانند به این مطلب با عنوان Fake Journals وبلاگ پروفسور Debora Weber-Wulff و سایتهای The Scientist، bioethics.net و Elsevier مراجعه نمایند.

به امید حق
حمیدرضا صادق محمدی

1- رجوع کنید به "یادداشتهای یک سردبیر" در وبلاگ استادان علیه تقلب.